‘Bij ons leeft de vraag niet waar God is. Dat jullie die hebben vinden wij maar raar. Bij ons is het geloof in God juist het grote houvast. Bij ons is de vraag of er ook mensen zijn die van ons houden; waar jullie zijn’. Dit was ongeveer de reactie van een 17-jarige jongen uit Bethlehem, kerkganger uit de Geboortekerk aldaar, in de bijbelgroep van een groep tieners uit heel Europa, afgelopen zomer in Taizé. Zo vertelde vanmorgen (1-9-2024) wijkpredikant ds. Erika Hoebe in de preek. Zij had deze bijbelgroep mogen leiden.
Hij heeft gelijk. We zijn er niet.
Op de vraag waarom niet, had ik deze week net een antwoord gevonden in een prachtig, maar confronterend artikel van Mark Braverman (Joods-Israëlische Amerikaan). Het raakte me ook, omdat hij Bonhoeffer ‘redt’.
Er was namelijk een probleem met Bonhoeffer. Zijn inzet om de Holocaust tegen te gaan lijkt niet maximaal. Zijn persoonlijke inzet om Joden te redden betreft maar enkele tientallen. Bonhoeffer ging niet in de leer bij rabbijnen of joodse filosofen uit zijn tijd als Rosenzweig of Buber. En in zijn overwegingen en aanbevelingen voor nieuw christendom na de oorlog vind je niet echt een pleidooi terug voor een totale herziening van de relatie tot het jodendom en herbezinning op de joodse wortels van het christendom.
Zijn biograaf, zwager, bewonderaar en pleitbezorger Eberhardt Bethge heeft zich in alle bochten gewrongen om Bonhoeffer uit de wind van de kritiek te houden. Bonhoeffers hart zat op de goede plaats en de jodenvervolging zou een sleutelrol gespeeld hebben bij de radicalisering van zijn verzet tegen Hitler. Braverman schaart zich achter degenen die vinden dat deze verdediging toch wat mislukt is. De jodenvervolging was niet zo’n belangrijk motief.
Maar Braverman vindt het niet erg. Hij vindt de vraagstelling verkeerd. Bethge had zich de moeite kunnen besparen. De hele naoorlogse ‘theologie na Auschwitz’ zat op verkeerde spoor, omdat die zich vereenzelvigde met het jodendom dat politiek zionistisch was geworden. In plaats van de steun voor de staat Israël als lakmoesproef te gebruiken voor de mate waarin de theologie (de kerk, het christendom) de Holocaust serieus nam, had de theologie zichzelf de vraag moeten stellen waarom de kerk nog zo op zoek is naar redding van haar eigen ‘specialness’. Braverman vindt het leentjebuur willen spelen van de goddelijke uitverkiezing van Israël verdacht. En dus ook het eindeloos excuses maken voor de jodenvervolging, want wat is dat anders dan weer proberen de zegen te krijgen voor de eigen ‘specialness’?
Ik was al tegen kerkelijke en theologische opsporingsteams ter uitroeiïng van ‘vervangingstheologie’. Maar ik lees Braverman niet met trots over het theologisch gelijk van ‘Kairos-Sabeel-theologen’ die Palestijnse theologen voor het voetlicht proberen te brengen, maar opnieuw met schaamte. Dat ook ik theologisch geflirt heb met gedachten van Marquardt over ‘De Terugkeer’ als een soort Godsbewijs, jammer dan voor de Palestijnen. Dat ik het enthousiasme deelde dat op de faculteit tijdens de theologiestudie rondzinderde over de verklaring van de Evangelische Kirche van het Rijnland, die Braverman hier ook noemt: zo ver had nog niet eerder een kerk willen gaan in het omarmen van het zionisme. Etcetera.
‘Uitverkiezing’ is een moeilijk begrip. Het gevoel dat we lijken te denken ‘speciaal’ te zijn stoort ook menig niet-kerkelijk mens aan de kerk. Braverman eert Bonhoeffer als theoloog die Christus universeel maakte. God werd Mens. Aan het kruis hing hij niet speciaal omdat hij jood was, maar voor de Weg die hij koos en wees.
Een jodendom dat zichzelf het recht toekent om land toe te eigenen ten koste van een ander volk, kan de kerk niet redden. Jodendom en christendom kunnen alleen gered worden door de keuze voor het pad van recht en vrede, van compassie voor de weduwe, de wees en de vreemdeling ongeacht kleur. Die ‘specialiteit’ van Jezus en zijn uitleg van de Tora (en die van Paulus etc.) is het enige bestaansrecht van jodendom en christendom, maar zonder er patent op te hebben.
En die knaap uit Bethlehem die maar blijft hopen en geloven….